‘Het was niet fraai, maar wel in het belang van de gemeente’
Voormalig topambtenaar Henk Harms werd maandag 20.03.2023 verhoord door de raadsenquêtecommissie Amare. Hij was verantwoordelijk voor de bouw van Amare, maar vertrok bij de gemeente na een integriteitsonderzoek.
Daar zit ie dan, de gevallen topambtenaar Henk Harms. De dealmaker van Den Haag die in 2020 verdween na vermeend gesjoemel. Onder ede bij de Haagse enquêtecommissie over Amare toont hij deze maandagmiddag een beetje berouw over zijn handelwijze: ‘Niet fraai, wel in belang van Den Haag’
De vraag is eenvoudig: heeft Henk Harms projectontwikkelaar VolkerWessels een heuse kerk aangeboden ter compensatie van financieel ongemak dat de bouwer wilde verhalen op Den Haag? Het antwoord van de oud-ambtenaar is even eenvoudig : ‘Nee’.
Lees ook
- Amare nog vol gebreken: Knallen met twee intensieve voorstellingen tegelijk? ‘Kan niet, dan valt de stroom uit’
- Jaren na smadelijk vertrek is Pauline Krikke even terug op Haags stadhuis: vriendelijk en zonder venijn
Maar hoe kan het dan dat vier bouwambtenbaren bij de gemeente het tegendeel hebben verklaard, vraagt de commissie zich af. Volgens één van deze ambtenaren had VolkerWessels-directeur Van Hoeven gezegd dat hij met Harms een ‘herenakkoord’ had over de ontwikkeling van de kerk, schreef NRC eerder. En dat toenmalig wethouder Boudewijn Revis ervan wist. Maar ook die ontkende dat twee weken geleden, bij dezelfde enquêtecommissie.
Opvallend: in de corruptiezaak tegen oud-wethouder Richard de Mos van Hart voor Den Haag kwam er ook zo’n herenakkoord voorbij. Medeverdachte en vastgoedman Edwin Jansen meent eveneens een geheime afspraak te hebben met Henk Harms. Na de verkoop van parkeergarage De Zeeheld zou hij gecompenseerd worden met een nieuw bouwproject. En ook hier zouden het dagelijkse stadsbestuur en de gemeenteraad van Den Haag er niks over hebben geweten.
In de kluis
De Haagse enquêttecommissie is een dag later helder. Het beeld dat uit de niet-openbare gesprekken en de verhoren naar voren komt over Henk Harms is dat van een directeur die geregeld zulke herenakkoorden met ontwikkelaars sloot. Deals waarvan de eigen projectorganisatie van de gemeente lang niet altijd op de hoogte was.
Het blijft niet goed gaan voor Harms: Eind 2019 komen er bij de gemeente signalen binnen over onoorbaar gedrag van de Haags topambtenaar. Recherchebureau Hoffman krijgt de opdracht om onderzoek te doen en concludeert in mei 2020 dat Harms niet-integer heeft gehandeld.
De gemeente komt dan met een zeer korte verklaring naar buiten: Zo zou Harms de integriteitscode geschonden hebben, naar verluidt door thuiswedstrijden van Feyenoord te bezoeken in de skybox VolkerWessels. Ook zou hij ‘op meerdere vlakken niet-transparant’ hebben gehandeld, onder meer door onterecht passages toe te voegen aan gespreksverslagen. Het is vaag en dat blijft het ook: het onderzoeksrapport ligt in een kluis van de gemeente Den Haag.
Niet fraai
Wel pleit de gemeente hem min of meer vrij van een andere beschuldiging: zo staat het volgens Hoffmann niet vast dat de ambtenaar onrechtmatige betalingen aan bouwers heeft gedaan. Al met al is het voor de gemeente genoeg om afscheid van Harms te nemen. ,,Het was niet mijn keus om weg te gaan”, zegt hij maandagmiddag. ,,Dat gevoel was niet fijn, om het maar heel zacht uit te drukken.”
De oud-directeur wordt bij de enquêtecommissie doorgezaagd over een tweede deal met de bouwer van Amare. Omdat het bouwprogramma in twee van de woontorens rond het cultuurpaleis aangepast zou worden, had VolkerWessels een nadeel. Ze zou achteraf gezien te veel voor de grond hebben betaald, meende Harms. Daarom moest de bouwer voor zes ton gecompenseerd worden.
Het probleem: een hertaxatie van de grond zou veel te lang duren. En dus voerde de oud-directeur andere kostenposten op ter waarde van zes ton. ,,Niet fraai, maar in het belang van de gemeente”, zegt Henk Harms daarover tegen de commissie.
Onnodig
Op dinsdag 21.03.2023 ziet DSO-directeur Ronald Nomes dat heel anders. Volgens hem leverde het bouwprogramma in de torens helemaal geen probleem op. Dus was het ook helemaal niet nodig om de bouwer te compenseren met zes ton aan betalingen voor het ‘rooien van kabels’, schetsontwerpen en het wegnemen van ballast’. Dat is tot op de dag van vandaag ook niet gebeurd. ,,Over deze kostenposten zijn we nog altijd met de bouwer in discussie”, zegt hij.
Geheime deal van Haagse topambtenaar ettert nog jaren na
Een lang slepende kwestie tussen de gemeente Den Haag en bouwer VolkerWessels over de betaling van ruim zes ton is nog steeds niet afgewikkeld. De gemeente is niet van plan de zaak te schikken, zo bleek dinsdag. ‘Dit is echt een kwestie van normen voor mij’, zei de directeur van de Dienst Stedelijke Ontwikkeling dinsdag tijdens een verhoor door de commissie die onderzoek doet naar de bouw van cultuurpaleis Amare.
De discussie waarover het gaat, is steeds met een vleugje geheimzinnigheid omgeven omdat veel informatie over de kwestie vertrouwelijk is. Centraal daarin staat de bouw van een toren naast het cultuurcomplex Amare. De bedoeling was aanvankelijk dat daarin ook sociale huurwoningen zouden komen. Maar de bouwer informeerde de gemeente eind 2018 dat dit financieel niet haalbaar was. Dit tot grote woede van de gemeenteraad destijds.
Omdat er geen huurwoningen in het complex zouden komen, ging de waarde van de grond omhoog, bleek uit een taxatie van de gemeente. Dit omdat koopwoningen een bouwer meer geld opleveren dan huurwoningen. Vanaf dat moment lopen de lezing van wat zich precies in het stadhuis afspeelde uiteen.
Sinds een paar maanden doet de raadsenquêtecommissie onderzoek naar de totstandkoming van cultuurcomplex Amare, waarin het Residentie Orkest, het Nederlands Dans Theater en het Koninklijk Conservatorium huizen. De kosten van het project liepen op van 177 miljoen euro naar uiteindelijk 223 miljoen euro. Ook werd de gemeenteraad niet altijd goed geïnformeerd. Half februari is de enquêtecommissie begonnen met het onder ede verhoren van betrokkenen. Voor de zomer wil de commissie een eindrapport presenteren.
Voormalig topambtenaar Henk Harms vertelde maandag voor de enquêtecommissie dat hij ervan was overtuigd dat de bouwer uiteindelijk te veel geld voor de grond had betaald. Hij was bang dat dit tot een langlopend conflict met de gemeente zou leiden, waardoor ook weer de bouw van Amare in gevaar zou kunnen komen. Harms wilde dat voorkomen. Vandaar dat hij VolkerWessels wilde compenseren.
Het bedrijf mocht van Harms rekeningen indienen voor werk dat niet daadwerkelijk was verricht. ‘Niet heel fraai’, erkende hij zelf maandag ook. Maar volgens hem had hij hiertoe wel het recht. Harms mocht tot 3,5 miljoen euro zelf beslissingen nemen. Bovendien zou hij in het belang van de gemeente hebben gehandeld.
Maar de beoogde deal tussen Harms en VolkerWessels kwam aan het licht. De hoogste baas van de Dienst Stedelijke Ontwikkeling, Ronald Nomes, liet een integriteitsonderzoek uitvoeren door een recherchebureau. Waarnemend burgemeester Johan Remkes constateerde op basis van dat onderzoek dat Harms ‘niet transparant’ had gehandeld. Hij zou zich niet aan de gedragscode van de gemeente hebben gehouden en moest daarom het veld ruimen. ‘Dat was niet in eerste instantie mijn keuze’, zei Harms daar zelf over. ‘Dat gevoel was niet fijn, om het maar zachtjes uit te drukken.’
Duidelijk
De directeur van Harms, die dinsdag werd verhoord, was echter duidelijk. Volgens hem had de bouwer niet teveel geld betaald voor de grond en was er dus ook geen reden om hem te compenseren. En al helemaal niet via een omstreden constructie. Ronald Nomes vertelde ook dat hij pas achteraf van de gang van zaken hoorde en dit graag eerder had willen weten. ‘Ik vind dat ik daarin meegenomen had moeten worden.’
Volgens hem is er ook nog steeds geen akkoord met VolkerWessels over het betalen van de zes ton door de gemeente aan het bedrijf. ‘Er is nog steeds discussie over. En er is nog niet betaald.’ Wel verklaarde Nomes dat hij hoopt dat er binnen afzienbare tijd een oplossing wordt gevonden. Wanneer precies, wilde hij niet zeggen. ‘We zijn ermee bezig.’ Op de vraag van de commissie of de zaak niet kan worden afgekocht, antwoordde de directeur van de Dienst Stedelijke Ontwikkeling stellig. Dat gaat niet gebeuren. ‘Dit gaat echt om rechtmatigheid voor mij.’
Nog een geheime deal
De afgelopen jaren zijn er ook steeds geruchten geweest dat de gemeente Den Haag nog een geheime deal sloot met bouwer VolkerWessels. Dat bedrijf zou tientallen miljoenen euro’s verlies hebben geleden op de bouw van Amare. En ook de bouw van de torens daarnaast verliep niet makkelijk.
Vandaar dat het idee zou zijn dat Harms of wellicht zelfs oud-wethouder Boudewijn Revis (VVD) het bedrijf een compensatie hebben aangeboden. Het zou mogen bouwen op de plek van de Kerk van de Heilige Martelaren van Gorcum aan het Stadhoudersplantsoen in de Internationale Zone.
De enquêtecommissie liet tijdens meerdere verhoren doorschemeren die geruchten over een geheime deal ook in het ambtelijk circuit in het stadhuis hebben gehoord. ‘Vier ambtenaren hebben aan ons verklaard dat de grond van de kerk ter compensatie is aangeboden aan de bouwer’, zei de commissie.
Overleg
Maar alle betrokkenen ontkenden tegenover de commissie ten stelligste dat er zo’n vertrouwelijke afspraak is gemaakt. Er was wel overleg tussen Harms en Revis aan de ene kant en de top van VolkerWessels aan de andere. Maar daar zou de Haagse delegatie hebben gezegd dat er eerst een plan moest worden gemaakt voor de Internationale Zone en dat er geen harde afspraken over de kerk konden worden gemaakt.
Dat zou via de officiële kanalen moeten. ‘Je kan ook niet zo maar een op een gunnen,’ zei Nomes dinsdag. Opvallend is wel dat er nooit een gespreksverslag is gemaakt van dit overleg. ‘Ik weet niet waarom dat niet is gebeurd, maar het had wel gemoeten’, verklaarden alle betrokkenen.
Woensdag zijn wethouder Anne Mulder (VVD) en voormalig waarnemend burgemeester Johan Remkes aan de beurt.
Remkes teleurgesteld: Haagse raad pakte discussie over integriteit in stadhuis niet op
De Haagse gemeenteraad heeft een kans ‘laten passeren’ om meer werk te maken van een nieuwe bestuurscultuur in het stadhuis. Dat zei voormalig waarnemend burgemeester Johan Remkes woensdag 22.03.2023 tijdens zijn verhoor door de enquêtecommissie die onderzoek doet naar de bouw van cultuurpaleis Amare.
De commissie die dat onderzoek uitvoert, ondervroeg Remkes niet alleen over wat hij nog wist over de bouw van Amare. Ook kwam – deels tot verbazing van de oud-burgemeester zelf – ook uitgebreid de cultuur in het stadhuis ter sprake.
Remkes legde daarbij de bal terug bij de gemeenteraad. Hij vertelde dat hij met een duidelijke opdracht door de commissaris van de Koning naar Den Haag was gestuurd. Een van de onderdelen daarvan was ‘reinheid’. Remkes had tot taak te zorgen voor een gezonde bedrijfscultuur binnen de gemeente. Op 12 oktober 2019 werd hij benoemd.
Ruim drie maanden later stuurde hij een brief over die bestuurscultuur aan de gemeenteraad. ‘Mijn visie is dat de gemeente Den Haag een betrouwbare partner moet zijn voor bewoners en bedrijven in de stad. En ook een betrouwbare werkgever moet zijn met een werkklimaat waarin het veilig en normaal is om over integriteit en de daarmee samenhangende dilemma’s te praten’, schreef hij daarin.
Afspraken over aannemen geschenken
Remkes kwam ook met een aantal praktische voorstellen. Zo zouden er afspraken moeten komen over nevenfuncties voor bestuurders, ambtenaren en raadsleden. Ook beloofde hij afspraken te maken met wethouders. Die zouden onder meer moeten gaan over welke informatie die aan partijgenoten in de raad mogen geven, welke beloften een wethouder op eigen houtje mag doen, het maken van dienstreizen en aannemen van geschenken en het voorkomen van zelfs de schijn van belangenverstrengeling.
Remkes, zo verklaarde hij woensdag, had verwacht dat de gemeenteraad hierover uitgebreid met hem zou willen praten. ‘Maar die brief over bestuurscultuur heeft de raad laten passeren’, zei hij nu.
Goed debat
Dit terwijl er wel degelijk aanleiding voor een goed debat was geweest. Want zei Remkes: er gebeurden dingen in het stadhuis die niet correct waren. Zo tekenden wethouders brieven met alleen hun naam. Dit kan helemaal niet, aldus de oud-burgemeester. ‘Dat bestaat niet volgens de wet. Dat moeten ze niet doen.’
Verder zag hij dat er tijdens vergaderingen van het college van burgemeester en wethouders zaken werden ‘uitgeruild’. Ook al iets dat volgens hem ongewenst is. Wethouders moeten niet aan handjeklap doen, maar met elkaar in discussie gaan, elkaar durven tegen te spreken.
Verbazing dat er niks mee werd gedaan
Bovendien waren er nauwe banden tussen bepaalde diensten in het stadhuis en bepaalde wethouders. ‘Den Haag had heel erg de cultuur: mijn dienst, mijn wethouder.’ Daaraan zouden integriteitsrisico’s kleven, zag Remkes. Daarover schreef Remkes destijds aan de raad, maar die wilde daarover blijkbaar geen apart debat. ‘Vandaar mijn verbazing dat hiermee niets is gedaan.’
Tijdens de periode dat hij waarnemend burgemeester was, werd Remkes geconfronteerd met een belangrijke integriteitskwestie in het stadhuis. Topambtenaar Henk Harms zou ‘niet transparant’ hebben gewerkt. Hij zou onder meer achteraf passages aan verslagen hebben toegevoegd. Hoewel Harms geen strafbare feiten zou hebben begaan, bleek uit een onderzoek van een recherchebureau wel dat hij zich niet aan de gedragscode van de gemeente had gehouden.
Ambtenaar ontslagen
Harms werd uiteindelijk niet ontslagen, maar er werd in goed overleg afscheid van hem genomen. Volgens Remkes speelde daarbij mee dat de ambtenaar een goede staat van dienst had en dat een eventuele rechtszaak over het ontslag ook voor veel negatieve publiciteit zou kunnen zorgen.
De eis van een deel van de gemeenteraad om het integriteitsonderzoek openbaar te maken sloeg Remkes in de zomer van 2020 in de wind. Wel deed hij een handreiking. Het onderzoek zelf mocht de gemeenteraad onder strikte geheimhouding lezen, maar de tientallen bijlagen die horen bij het onderzoek niet. Die bijlagen bestaan uit onder meer uit mails, meldingen en gespreksverslagen.
‘Geheime stukken uit de kluis’
Remkes verklaarde hier woensdag over dat hij deze beslissing had genomen na juridisch en bestuurlijk advies. Het zou de privacy schenden van de betrokken ambtenaar als de stukken openbaar gemaakt zouden worden. ‘Ook is het de dood in de pot als mensen die een integriteitsmelding willen doen, weten dat er niet zorgvuldig met hun melding wordt opgegaan’, zei hij.
Hart voor Den Haag vindt het ‘een gotspe’ en wil dat het college de stukken alsnog ‘uit de kluis‘ haalt. ‘De zweem van geheimzinnigheid en integriteitsschendingen neem je alleen weg met het betrachten van transparantie’, aldus Hart voor Den Haag-raadslid Ralf Sluijs. ‘Ik heb sterk het vermoeden dat de topambtenaar destijds geslachtofferd is om de politiek verantwoordelijken uit de wind te houden.
Aan handelingen van een ambtenaar liggen altijd politieke wensen ten grondslag waarvoor ook een politieke verantwoordelijkheid gedragen dient te worden. Om onze controlerende rol in deze te kunnen vervullen, dient de raad dan ook over alle relevante stukken te kunnen beschikken.’
‘Alles uithalen wat erin zit’
Donderdag 23.03.2023 waren de laatste openbare verhoren. Als laatsten worden wethouder Saskia Bruines (D66) en burgemeester Jan van Zanen verhoord.
De gemeente Den Haag laat met spoed onderzoeken of er jaarlijks extra geld naar Amare moet. Dat is nodig omdat het cultuurpaleis mogelijk al aan het einde van dit jaar in de financiële problemen komt. Als dat gebeurt moeten veel activiteiten worden geschrapt en gaat het terug naar de basis: alleen nog dansvoorstellingen en klassieke muziek van het Residentie Orkest.
De Haagse wethouder Saskia Bruines (D66, cultuur) sluit niet op voorhand uit de gemeentelijke bijdrage omhoog gaat. ‘Als je zo’n pand neerzet, moet je er alles aan doen om eruit te halen wat erin zit.’
Dat verklaarde Bruines donderdag 23.03.2023 tijdens haar verhoor door de enquêtecommissie van de Haagse gemeenteraad die onderzoek doet naar de bouw van Amare. Tijdens eerdere verhoren was al duidelijk geworden dat het cultuurpaleis het financieel moeilijk heeft.
Dit omdat de begroting is gebaseerd op oude uitgangspunten en kosten, bijvoorbeeld voor beveiliging en techniek. Deze blijken nu fors hoger te zijn dan gedacht. De top van Amare heeft de gemeente daarvan inmiddels ook op de hoogte gebracht. ‘Er zijn brieven met zorgpunten neergelegd. Het is goed om het nu allemaal op een rijtje te krijgen’, aldus de wethouder tijdens de laatste dag van de openbare verhoren over Amare.
De bedoeling was om volgend jaar een analyse te maken van de financiële situatie. Maar dat gebeurt nu eerder. ‘We moeten dit zorgvuldig bespreken. Ik neem dit heel serieus’, aldus Bruines in antwoorden op vragen van de commissie. ‘De boel moet natuurlijk gewoon blijven draaien.’
Extra kosten
Daarnaast heeft Amare ambities om ook internationaal vermaarde voorstellingen te programmeren. Daar komt het nu nog niet van, terwijl het wel extra kosten met zich meebrengt. ‘Ik denk dat dit gebouw echt internationale kwaliteit heeft. Maar daar zul je wat extra middelen voor nodig hebben. Dat is ook iets waar de gemeenteraad bewust van moet zijn’, benadrukt Bruines.
Dat plaatst het stadsbestuur binnenkort voor een ingewikkelde puzzel. Want eventueel extra geld voor Amare mag niet ten koste gaan van andere culturele instellingen in de stad, is het idee. Dat betekent in principe dat er in totaal meer geld naar cultuur zou moeten gaan. Bruines: ‘Dit is een van de grote vragen voor het cultuurbeleid voor de komende tijd.’
‘Eruit halen wat erin zit’
De wethouder liet wel ‘op persoonlijke titel’ doorschemeren dat wat haar betreft de programmering in Amare overeind blijft of zelfs wordt uitgebreid. ‘Als je zo’n gebouw neerzet, moet je er ook alles aan doen om eruit te halen wat erin zit.’
De commissie ondervroeg Bruines ook over de discussies die waren gevoerd tijdens de coalitieonderhandelingen van 2018. Toen spraken Hart voor Den Haag, D66, VVD en GroenLinks in het geheim af dat er extra geld naar Amare zou gaan. Maar de partijen schreven dat nooit op in het coalitieakkoord. Pas drie weken nadat dit werd gepresenteerd werd de deal openbaar. Daardoor werd Amare uiteindelijk dertig miljoen euro duurder.
Woede-uitbarsting
Richard de Mos van Hart voor Den Haag verklaarde bij de commissie dat hij woest was over de gang van zaken. Volgens hem was er afgesproken dat er maximaal twintig miljoen naar Amare zou gaan. Toen later bleek dat het tien miljoen meer was, was hij ‘woest’.
Maar Bruines had een andere lezing. ‘Ik kan me niet herinneren dat er toen is gezegd: twintig miljoen is de harde grens. In mijn ogen hebben we dit op een zorgvuldige manier uit-onderhandeld. Maar blijkbaar zijn daar andere meningen over.’
Lovende woorden
De Haagse burgemeester Jan van Zanen werd donderdagmiddag als laatste verhoord door de commissie. Hij benadrukte dat een grote stad ook niet bang moet zijn om grote beslissingen te nemen. Dat daarbij ook wel eens iets mis kan gaan, hoort er wel bij. Wel zei hij dat bestuurders daarover eerlijk moeten communiceren en dat van de fouten moet worden geleerd. De enquête door de commissie van de gemeenteraad zou, aldus Van Zanen, kunnen bijdragen aan ‘een gevoel van gerechtigheid’.
Over het gebouw zelf sprak Van Zanen lovende woorden. Hij komt er vaak en kan het ook vanuit zijn werkkamer in het stadhuis goed zien. ‘Het is een prachtig pand. Maar wat nog prachtiger is: al die mensen die naar binnen gaan en iets blijer en rijker naar buiten komen.’
Zo ging het mis bij cultuurcomplex Amare
Een enquêtecommissie van de Haagse gemeenteraad sprak afgelopen weken een groot aantal mensen die een hoofdrol speelden in de bouw van het Haagse cultuurpaleis Amare. Vijfentwintig mensen werden onder ede verhoord, waaronder voormalige en zittende burgemeesters, wethouders, ambtenaren en vertegenwoordigers van de culturele instellingen.
Daarbij rees het beeld van een ingewikkeld project dat onder heel grote druk en politieke belangstelling tot stand kwam. Om dat voor elkaar te krijgen, deden politici de waarheid soms geweld aan, werden wel heel optimistische ramingen gebruikt en moesten ambtenaren onder hoge druk werken, zo blijkt tijdens de verhoren. Een paar voorlopige conclusies.
Enorme druk
De druk op het project is van meet af aan enorm. Het cultuurcomplex moest en zou er komen. Dat leidt tot een enorme werkdruk in de ambtelijke organisatie. Sommige ambtenaren ervaren de werkomgeving als onveilig. Ze spreken van werkweken van meer dan tachtig uur. ‘Ik heb nog nooit zo hard gewerkt als rond het project Amare’, verklaart een van hen als hij wordt verhoord.
De kiem voor die werkdruk wordt al gelegd bij het Spuiforum – de voorganger van Amare – in de collegeperiode 2010-2014. Het toenmalige college van PvdA, VVD, D66 en CDA heeft afgesproken dat er op het Spuiplein een cultuurcomplex moet komen.
Maar deze beslissing valt samen met flinke bezuinigingen in de Haagse cultuursector. Voormalig wethouder Marjolein de Jong (D66) moet tegelijk de bezuinigingen verdedigen én de investering van 181 miljoen euro in het Spuiforum verkopen. Dat gaat slecht samen. Ze krijgt het project niet goed van de grond.
In het cultuurcomplex Amare zitten drie culturele instellingen: het Residentie Orkest, het Nederlands Dans Theater en het Koninklijk Conservatorium. Het is gebouwd omdat de Dr Anton Philipszaal en het Lucent Danstheater waren verouderd. In de zomer van 2017 start de bouw en in september 2021 is de opening. De kosten van het bouwproject komen uiteindelijk op 223 miljoen euro, dat is 46 miljoen euro meer dan de bedoeling was.
Het college schuift daarom wethouder Marnix Norder (PvdA) naar voren als breekijzer. Hij zou wat ‘doortastender’ zijn en volgens toenmalig burgemeester Jozias van Aartsen is Norder meer de man van ‘laten we dit nu aanpakken’. En van: ‘We kunnen nu wel eindeloos blijven zeuren en palaveren, maar laten we het doen’, zo verklaart Van Aartsen in zijn verhoor.
Ondanks groot verzet in zijn eigen PvdA-fractie lukte het Norder om het Spuiforum maanden voor de verkiezingen van 2014 door de gemeenteraad te loodsen. Maar het lukt hem niet om de hele PvdA-fractie te overtuigen en ook de oppositie stemt tegen. Desondanks haalt het college eind 2013 opgelucht adem: het varkentje is gewassen.
Marnix Norder© Steenvlinder
De opluchting is echter van korte duur. Tijdens de verkiezingen van maart 2014 groeit de Haagse Stadspartij met drie zetels naar vijf. De voorstanders van het Spuiforum voelen nattigheid, want voorman Joris Wijsmuller van de Haagse Stadspartij had een stevige anti-Spuiforum-campagne gevoerd. Hij wil van het ontwerp af. Ook maakt hij dat duidelijk tijdens de coalitie-onderhandelingen die volgen.
Dit tot grote onvrede van burgemeester Van Aartsen. Hij is een van de grootste pleitbezorgers van een cultuurcomplex, omdat dit volgens hem ‘essentieel is voor de cultuur en economie van de stad’. Dat steekt hij ook niet onder stoelen of banken. Tijdens zijn verhoor verklaart Van Aartsen dat hij zelfs zou zijn afgetreden als de partijen die in 2014 onderhandelen over een nieuw coalitieakkoord de bouw van een nieuw cultuurpaleis in Den Haag afblazen. ‘Uiteindelijk wel’, antwoordt Van Aartsen op de vraag van de commissie of hij consequenties aan zo’n besluit zou verbinden.
Oud-burgemeester Jozias van Aartsen wordt verhoord door de enquêtecommissie© Richard Mulder
Maar volgens hem is het ook een hypothetische vraag, omdat de partijen die destijds een nieuwe coalitie vormen wel een nieuw onderkomen voor het Residentie Orkest, Nederlands Dans Theater en Koninklijke Conservatorium willen bouwen. Ook de Haagse Stadspartij.
Maar de partijen geven Wijsmuller wel enigszins zijn zin. Ze spreken af dat er een nieuw ontwerp komt; het Onderwijs- en Cultuurcomplex (OCC) dat uiteindelijk Amare gaat heten. Joris Wijsmuller, mag het project gaan leiden. Hij moet een gebouw neerzetten dat niet meer gaat kosten dan 177 miljoen euro. Bovendien mag de vertraging van de bouw niet langer dan een jaar zijn. Deze eisen leggen een grote druk op het project.
Ingewikkelde bouwmethode
Om Amare voor een lager bedrag en binnen korte tijd te kunnen bouwen, wordt gekozen voor een voor een relatief nieuwe manier van werken. Een aannemer gaat niet alleen het cultuurpaleis bouwen, maar het ook ontwerpen en onderhouden. Hij wordt verantwoordelijk voor ‘Design, Build and Maintain’; DBM in vaktermen.
Dat heeft tot gevolg dat de opdrachtgever van tevoren alle eisen tot in de kleinste details op papier moet zetten. De bouwer werkt dat uit tot een ontwerp en gaat aan de slag. Eventuele wijzigingen tijdens de bouw zijn dan eigenlijk niet meer mogelijk. Behalve als de opdrachtgever ervoor betaalt.
Maar in de praktijk blijkt dat niet veel ambtenaren in het Haagse stadhuis verstand hebben van deze nieuwe manier van werken. De instellingen al helemaal niet. Dit terwijl vanwege de tijdsdruk alle eisen in slechts een paar maanden op papier moeten worden gezet. De betrokkenen kiezen er daarom voor om vrijwel alle afspraken die zijn gemaakt voor het Spuiforum over te nemen, terwijl in de praktijk dus sprake is van een compleet ander gebouw.
De bouw van cultuurcomplex Amare© ANP
De nieuwe constructie werkt later op tal van manieren door. De instellingen vinden dat zij uiteindelijk te weinig invloed hebben op wat er op het Spuiplein verrijst en proberen tijdens de bouw nog veranderingen door te voeren. Als gevolg van de korte tijd waarin de eisen op papier moeten worden gezet, ontstaat verwarring.
De instellingen denken dat de concertzaal een beweegbare vloer krijgt, terwijl de bouwer die niet realiseert. De repetitiezaal van het Residentie Orkest blijkt niet geschikt om er in volledige bezetting te oefenen. Er is discussie over de maten van een deur naast het podium, waardoor er nu geen piano doorheen past. Deze ruzies leiden tot twee keer toe tot een bouwstop. Jozias van Aartsen en later Pauline Krikke moeten er als burgemeester aan te pas komen om de plooien glad te strijken.
Sinds een paar maanden doet de raadsenquêtecommissie onderzoek naar de totstandkoming van cultuurcomplex Amare. De Rekenkamer Den Haag deed eerder ook al een onderzoek. Die concludeerde dat het college kosten achterhield en de gemeenteraad niet juist en volledig informeerde. Voor de zomer komt de enquêtecommissie met het eindrapport.
Bovendien is bouwer VolkerWessels 25 jaar lang verantwoordelijk voor het onderhoud van het gebouw. Nu al zijn er berichten dat het bedrijf exorbitante bedragen vraagt voor kleine aanpassingen. Voor de aanleg van een wifi-punt bij de horecazaak aan het Spuiplein vraagt de bouwer naar verluidt 30.000 euro.
Voor het wegwerken van een krasje dient de bouwer een rekening van 2000 euro in. Een nog openstaande vraag is ook of VolkerWessels bereid is om het gebouw optimaal te moderniseren, zoals de instellingen willen.
Gevolg van de constructie is echter wel dat de bouwer verantwoordelijk is voor eventuele tegenvallers tijdens de bouw. Terwijl Amare wordt gerealiseerd, trekt de economie aan en gaan de bouwprijzen fors omhoog. Sommige goed ingevoerde betrokkenen in het stadhuis stellen dat VolkerWessels uiteindelijk zelf vele tientallen miljoenen euro’s verlies heeft geleden op het project.
Een bedrag dat anders voor rekening van de gemeente was gekomen. Of dit klopt, is niet bij de bouwer achterhaald. Twee directieleden van VolkerWessels waren door de enquêtecommissie opgeroepen voor een openbaar verhoor, maar zijn niet komen opdagen.
Schimmige kosten
Wensdenken. Dat woord komt regelmatig langs in de verhoren. Het slaat onder meer op kosten die door bestuurders rooskleuriger worden voorgespiegeld aan de gemeenteraad dan ze in werkelijkheid zijn. Ook dat begint al bij het Spuiforum in 2013.
Als financiële onderbouwing van het raadsvoorstel voert het college sponsorafspraken met de culturele instellingen op. Het Residentie Orkest (RO) en het Nederlands Dans Theater (NDT) zouden samen vijf miljoen euro aan sponsorinkomsten binnenhalen en het Koninklijk Conservatorium (KC) zelfs tien miljoen euro. De afspraken worden vastgelegd als ‘inspanningsverplichting’ en niet als ‘resultaatsverplichting’.
De repetitie in Amare© Omroep West
Maar niemand gelooft dan al dat dit geld echt bij elkaar kan worden gebracht. Het RO en het NDT hebben nog wel ervaring met het zoeken naar sponsors, maar het KC als onderwijsinstelling helemaal niet. Bovendien is er op dat moment nog geen steen gelegd. Bedrijven willen wel bijvoorbeeld zalen sponsoren, zo verklaren de culturele instellingen, maar ze zijn niet geneigd om mee te betalen aan de bouw van een cultuurcomplex.
Toch zijn deze afspraken de onderbouwing van het Spuiforum-voorstel en later ook van het OCC-voorstel. De sponsorinkomsten worden uiteindelijk nooit binnen geharkt.
Ook worden kosten onder de pet gehouden. Dat gebeurt in 2018. Op een bloedhete dag in mei presenteren Hart voor Den Haag, VVD, D66 en GroenLinks in de stadskwekerij een nieuw coalitieakkoord. In de voorgaande maanden is dan al duidelijk geworden dat het moeilijk zou worden om Amare binnen budget tot een goed einde te brengen.
De partijen laten tijdens de onderhandelingen een snel onderzoek uitvoeren door een extern bureau. Dat presenteert met een advies met twee mogelijke ‘routes’: alle conflicten uitvechten of extra geld in het complex steken. De partijen besluiten tot het laatste.
Ondertekening coalitieakkoord in Den Haag© Omroep West
Over wat ze daarbij precies afspreken, lopen de meningen uiteen. Richard de Mos van Hart voor Den Haag is ervan overtuigd dat er niet meer dan twintig miljoen mag worden uitgegeven. Saskia Bruines van D66 zegt deze week dat dit bedrag niet zo hard is vastgelegd.
Wat de partijen in ieder geval niet doen, is de afspraak openbaar maken. In het coalitieakkoord dat ze presenteren staat letterlijk: ‘De bouw is volop gaande en zal conform de vastgestelde uitgangspunten en randvoorwaarden worden afgerond.’ Zelfs toenmalig burgemeester Pauline Krikke zegt niets van deze geheime afspraak af te weten.
Wethouder Boudewijn Revis (VVD) die het project overneemt van Wijsmuller, gaat vervolgens onderhandelen met bouwer VolkersWessels. Hij komt drie weken na de presentatie van het coalitieakkoord met wat later de ‘package deal’ wordt genoemd. Een deal met de bouwer voor een bedrag van 31 miljoen. Met dat geld wordt een aantal extra wensen van de instellingen gehonoreerd en zijn conflicten opgeruimd.
Maar de partijen hebben daarover dus tijdens de presentatie in de stadskwekerij gelogen. Dit om de onderhandelingspositie van de gemeente niet te verzwakken, is daarvoor hun argument. Maar het is wel een slechte start van een nieuw college. Een kwestie bovendien die ook later grote gevolgen blijkt te hebben.
Richard de Mos is namelijk woedend over de handelswijze van Revis en wil het nieuwe stadsbestuur eigenlijk al na een paar weken laten vallen. Hij vraagt advies bij een paar bevriende ondernemers. Dat ziet het Openbaar Ministerie als lekken van vertrouwelijke informatie. De Mos hoort over een maand of de rechter dat ook vindt.
Ingewikkelde dans
Een ingewikkelde dans. Zo wordt de relatie tussen de gemeente, de culturele instellingen en de bouwer vaak omschreven tijdens de verhoren. Dat komt onder meer omdat de gemeente de opdrachtgever is voor de bouw. Den Haag verhuurt Amare weer aan een stichting en die verhuurt het weer aan de instellingen.
Het Residentie Orkest en Nederlands Dans Theater betalen een ‘volwaardige’ huur. Het Koninklijk Conservatorium betaalt relatief minder. Dat is een onderwijsinstelling en die krijgen voor huisvesting geld van het Rijk. Dat bedrag is niet voldoende om de volledige kostprijs te betalen. Maar omdat de gemeente al vanaf het prille begin wil dat het conservatorium naar Amare verhuist, wordt deze regeling bedacht en ook nooit meer ter discussie gesteld.
De concertzaal van Amare© Omroep West
Het zorgt er echter wel voor dat er een grote partij in het pand een plek heeft gekregen die niet volledig aan de kosten bijdraagt. Nog een detail: bij het opstellen van de oorspronkelijke begroting is ook geen rekening gehouden met het feit dat een schoolgebouw vaker moet worden schoongemaakt dan een pand voor culturele instellingen. Ook heeft het intensiever onderhoud nodig.
Inmiddels is Amare officieel open. Corona is achter de rug. Nu wordt duidelijk hoe het Haagse cultuurpaleis in de praktijk functioneert. Het ziet er financieel niet zo heel gunstig uit, verklaarde directeur Jan Zoet toen hij werd verhoord. Die basis voor dat probleem werd ook al ver in het verleden gelegd, zo werd tijdens de verhoren duidelijk.
Saskia Bruines© Gemeente Den Haag/Valerie Kuypers
Al in 2013 werd een bedrijfsplan voor het Spuiforum vastgesteld. Daarmee werd steeds gewerkt. Dat werd daarna wel een paar keer ‘geactualiseerd’, maar dat gebeurde op basis van tekeningen van Amare. In de praktijk bleken die cijfers veel te rooskleurig.
Er werden veel te lage bedragen opgenomen voor onder meer techniek en beveiliging. Ook moet Amare veel meer onroerendezaakbelasting (ozb) aan de gemeente betalen dan gedacht. Volgens Zoet moet de gemeentelijke bijdrage daarom met ongeveer een miljoen euro per jaar omhoog om een volwaardige programmering te kunnen verzorgen.
Aan de huidige wethouder van cultuur Saskia Bruines (D66) om daarvoor een oplossing te vinden. Zij verklaarde woensdag dat de gemeente een later gepland onderzoek naar de exploitatie van Amare naar voren haalt.
Of zij ook bereid is om extra geld voor het cultuurpaleis ter beschikking te stellen, moet nog blijken. Maar Bruines liet wel ‘op persoonlijke titel’ doorschemeren dat niet uit te sluiten. ‘Als je zo’n gebouw neerzet, moet je er ook alles aan doen om eruit te halen wat erin zit.’
Wie is er verantwoordelijk?
‘Het is niet aan mij om te bepalen welke politieke gevolgen de raadsenquête heeft. Dat is aan de gemeenteraad.’ Het is het antwoord van Arjen Dubbelaar, voorzitter van de raadsenquêtecommissie, op de vraag of er politieke koppen gaan rollen. Het lijkt niet erg waarschijnlijk dat er nu alsnog wethouders naar huis gestuurd gaan worden.
Dat komt allereerst doordat alle wethouders die verantwoordelijk waren voor de bouw van het cultuurcomplex gevlogen zijn: Norder, De Jong, Wijsmuller en Revis. Ze hebben inmiddels allemaal een andere baan.
Amare© ANP
Daarnaast zijn er in de loop van de jaren op veel momenten en op verschillende plekken grote en kleine fouten gemaakt. In het college, de ambtelijke organisatie, bij de instellingen, in de gemeenteraad. Daardoor zijn er vele verantwoordelijken en is er niet één grote schuldige aan te wijzen.
Maar het belangrijkste is misschien wel dat er heel veel partijen in de Haagse gemeenteraad op enig moment verantwoordelijkheid hebben gedragen voor de bouw of afbouw van het cultuurcomplex. Tegenstanders werden voorstanders doordat ze collegeverantwoordelijkheid gingen dragen in een coalitie die de bouw in gang zette of de bouw doorzette.
Een politieke afrekening ligt daarom niet voor de hand. Maar het laatste woord hierover is aan de gemeenteraad. Voor de zomervakantie moet het eindrapport van de enquêtecommissie klaar zijn en kan het debat erover beginnen.
Lees ook: Politieke afrekening of lessen voor toekomst? Hoofdpijndossier Amare onder ede ontrafeld
De terugblik over de kwestie Henk Harms;
Zie ook: Nog meer gedonder met het SpuiForum “Amare” !! – debat 06.05.2020 – de nasleep – deel 2
Zie ook: Nog meer gedonder met het SpuiForum !! – debat 06.05.2020 – de nasleep – deel 1
Zie ook: Nog meer gedonder met het SpuiForum !! – debat 06.05.2020
Zie ook: Nog meer gedonder met het SpuiForum !!
Raadsenquête cultuurcomplex AMARE
Zie ook: Aftrap Raadsenquête cultuurcomplex AMARE
Zie meer: Op weg naar de Raadsenquête cultuurcomplex AMARE – deel 2
Zie ook: Op weg naar de Raadsenquête cultuurcomplex AMARE – deel 1
Nog meer:
Lees: Bouwer VolkerWessels wilde stoppen met cultuurcomplex Amare – Den Haag FM 17.05.2023
Lees: Bouwer VolkerWessels wilde stoppen met cultuurcomplex Amare – Omroep West 16.05.2023
Lees: Culturele instellingen vrezen voor toekomst: ‘Amare houdt hele sector gegijzeld’ – Omroep West 11.05.2023
Lees: Onderzoek cultuurcomplex Amare duurder, kosten lopen op naar 1,6 miljoen – Omroep West 25.04.2023
Lees: Schimmige kosten, hoge werkdruk en pittige ruzies: zo ging het bij cultuurcomplex Amare – Omroep West 25.03.2023
Lees: Wethouder staat open voor extra geld Amare: ‘Alles uithalen wat erin zit’ – Den Haag FM 24.03.2023
Lees: Wethouder staat open voor extra geld Amare: ‘Alles uithalen wat erin zit’ – Omroep West 23.03.2023
Lees: Remkes teleurgesteld: Haagse raad pakte discussie over integriteit in stadhuis niet op – Omroep West 22.03.2023
Lees: Gevallen Haagse topambtenaar toont een beetje berouw: ‘Niet fraai, wel in belang van Den Haag’ AD 21.03.2023
Lees: ‘Het was niet fraai, maar wel in het belang van de gemeente’ – Omroep West 21.03.2023
Lees: Geheime deal van Haagse topambtenaar ettert nog jaren na – Omroep West 21.03.2023
Terugblik:
Zie ook: Het nieuwe Cultuurpaleis Amare aan het Spui in Den Haag vanaf november 2022 eindelijk ‘full swing’
Zie ook: De kinderziektes van het nieuwe cultuurpaleis “Amare” aan het Spui – de nasleep – deel 2
Zie ook: De kinderziektes van het nieuwe cultuurpaleis “Amare” aan het Spui – de nasleep – deel 1
Zie ook: De kinderziektes van het nieuwe cultuurpaleis “Amare” aan het Spui
Zie ook: Amare – van de mankementen zijn er nog maar 20 over !!!
Zie ook: Opening 19.11.2021 nieuwe cultuurpaleis Amare aan het Spui in Den Haag
Zie ook: Gedonder met de Woontorens op het Spuiplein naast Amare
Lees ook: Hoe zit het nou met dat Spuikwartier in Den Haag? 9 vragen over het nieuwe ‘Cultuurpaleis’
Zie ook: Spuiforum-Krankjorum/
Zie ook: Op weg naar de Raadsenquête cultuurcomplex AMARE
Zie ook: Amare op weg naar de nieuwe hangplek voor alle Hagenaars !!
Zie ook: Het nieuwe cultuurpaleis “Amare” aan het Haagse Spui gaat eindelijk open !!!
Zie: En weer gaat het gedonder met het cultuurpaleis Amare gewoon weer verder !! – de nasleep
Zie ook: En het gedonder met het cultuurpaleis Amare gaat gewoon weer verder !!
zie verder ook: Centrum Den Haag één grote groene tuin voor het cultuurgebouw Amare
Zie dan ook: Muziektheater Amare – inrichting nieuwe Spuiplein
Zie ook: Nog meer gedonder met het SpuiForum “Amare” !!
Zie verder: En weer gedonder met het cultuurpaleis Amare !!
Zie ook: Cultuurcomplex Amare vordert gestaag !!! – stand van zaken 22.10.2020
Zie dan ook: Het nieuwe cultuurpaleis Amare aan het Spui in Den Haag is bijna klaar
Zie ook: Het nieuwe cultuurpaleis Amare aan het Spui in Den Haag bijna open
Zie ook: Nog meer gedonder met het SpuiForum !! – debat 06.05.2020 – de nasleep
Zie ook: Nog meer gedonder met het SpuiForum !! – debat 06.05.2020
Zie ook: Nog meer gedonder met het SpuiForum !!
zie ook: Het SpuiForum anno 03.04.2020: “We zijn er bijna maar nog niet helemaal !!” – vervolg
zie ook: Het SpuiForum anno 19.03.2020: “We zijn er bijna maar nog niet helemaal !!”
Zie ook: Ook het gedonder met het SpuiForum gaat vrolijk weer verder en nog verder !!
Zie ook: Ook het gedonder met het SpuiForum gaat vrolijk weer verder !!
Zie ook: En weer gaat het gedonder met het SpuiForum vrolijk verder !! – deel 2
En zie ook: En weer gaat het gedonder met het SpuiForum vrolijk verder !! – deel 1
zie ook: Het nieuwe onderwijs en cultuur complex op het Spuiplein – SvZ 15.09.2018
zie: De eerste paal voor het nieuwe Onderwijs en Cultuur Complex op het Spuiplein
zie ook nog: Het gedonder met het SpuiForum gaat vrolijk weer verder !!
zie ook nog: Het Spuiforum na het coaltieakkoord 2018 – 2022
zie dan ook: Het Haagse coalitieakkoord 2018 – 2022
zie ook nog: Crisis en nog meer vertraging nieuwe plannen Haags Spuiforum
en zie ook Vertraging nieuwe plannen Haags Spuiforum – deel 8
zie verder ook: Bouw Haags cultuurpaleis gaat eindelijk beginnen
zie ook: Vertraging nieuwe plannen Haags Spuiforum – deel 7
zie ook: Vertraging nieuwe plannen Haags Spuiforum – deel 6
zie ook: Nieuwe plannen Haags Spuiforum bijna definitief – deel 5
zie ook: Nieuwe plannen Haags Spuiforum – deel 4 definitief
en zie ook: Nieuwe plannen Haags Spuiforum – deel 3
zie verder ook: Nieuwe plannen Haags Spuiforum – deel 2
zie dan ook: Nieuwe plannen Haags Spuiforum – deel 1
zie verder ook nog: Haags college dient motie van wantrouwen in tegen Haagse anti-Spuiforum-bewoners
zie verder ook; Haagse SpuiForum terug naar de Tekentafel !!!
zie dan ook nog: De toekomst van het Haagse SpuiForum !!
en zie verder ook: Aftrap bouw SpuiForum
zie ook: De spanningen rondom het SpuiForum namen toe !!! – deel 2
zie ook: De spanningen rondom het SpuiForum namen toe !!! – deel 1
en zie ook nog even: Gedonder bij de Haagse PvdA over het Spuiforum
en dan ook nog: Haagse PvdA is/was verdeeld over Cultuurpaleis Spuiplein
/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2020/05/data57742554-09155f.jpg)
/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2020/05/data57793358-3e31ce.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data57806639-8038ee.jpg)
:quality(50)/cdn-kiosk-api.telegraaf.nl/126b5988-8b97-11ea-9e2d-02d1dbdc35d1.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data52245496-104240.jpg)
Jan de Wandelaar in het Den Haag van Morgen 